दुग्ध विकास संस्थान (डीडीसी) नेपालको ग्रामीण क्षेत्रका दुग्ध उत्पादक किसानहरूबाट उत्पादन गरिएको दुधको समुचित बजार व्यवस्थापन र बिक्रि गर्ने निकाय हो । उपभोक्ताका लागि स्वच्छ तथा प्रशोधित दुध तथा दुग्ध पदार्थहरूको उचित मूल्यमा आपूर्ति गर्ने उद्देश्यले तत्कालीन दुग्ध विकास बोर्ड संस्थान ऐनअनुसार वि.सं. २०२६ साल श्रावण १ गतेदेखि दुग्ध विकास संस्थान अस्तित्वमा आएको थियो ।

अलिकति विगतलाई फर्किएर हेर्दा नेपाल सरकारको कृषि विभागअन्तर्गत रहेको तत्कालिन दुग्ध विकास वोर्डले वि.सं २००९ मा टुसाल, काभ्रेपलान्चोक र खरिपाटी भक्तपुरमा १/१ गोटा दुग्ध संकलन केन्द्र स्थापना गरेको थियो । त्यसका साथै लाङटाङ रसुवामा एक याक चीज केन्द्र स्थापना सँगसँगै दुग्ध विकासको इतिहास थालनी भएको पाइन्छ । तत्पश्चात वि.स. २०१०/११ मा काठमाडौंको भोटाहीटीमा दुग्धशाला स्थापना गरि दुग्ध प्रशोधन कार्यको पनि थालनी भएको विगत छ ।

संगठित रुपमा दुग्ध व्यवसायलाई बढी प्रभावकारी बनाई ग्रामिण क्षेत्रका कृषकहरुद्धारा उत्पादित दूधको सुरक्षित बजार र शहरी क्षेत्रका उपभोक्ताहरुलाई उच्च गुणस्तरयुक्त प्रशोधित दूध तथा अन्य दुग्ध पदार्थहरु आपूर्ति गर्ने उद्देश्यसहित यसले काम गरिरहेको छ ।

सरकारी स्वामित्वको दुग्ध विकास संस्थान (डीडीसी)ले दूध किसान परिवारबाट दैनिक दुई लाख लिटर हाराहारीमा दूध किन्ने गरेको छ । तर कहिलेकाहीँ घाटाको तथ्यांक र किसानलाई भुक्तानी नदिएको विषयले समेत संस्थान आलोचित बन्ने गरेको छ । पछिल्लो एकसातामा बाढी र पहिरोका कारण संकलन र बिक्रिमा समस्या पनि भइरहेको छ । यसै विषयमा केन्द्रीत रहेर हामीले दुग्ध विकास संस्थान, काठमाडौं दुग्ध वितरण आयोजनाका प्रमुख गणेशकुमार यादवसँग कुराकानी गरेको छौं । जसको सम्पादित अंश यस्तो छः

देशमा ठूलो बाढी आयो । पहिरोमा परेर धेरैले ज्यान गुमाए । पछिल्लो एकसाता यता सडक सञ्जालहरु अवरुद्ध बनेपछि आपूर्ति र संकलन कार्यमा अवरोध सिर्जना भएको छ । दुग्ध विकास संस्थानलाई भने के असर गर्‍यो ?

हामीलाई सबैभन्दा ठूलो समस्या दूध संकलनमा भयो । सडक सञ्जालहरु अवरुद्ध बनेपछि किसानबाट दूध संकलन गर्न समस्या भएको हो । चितवन र धादिङ क्षेत्रबाट दुध संकलन गरि आउँदै गरेका ४ वटा ट्यांकर बाटोमै रोकिए । शुक्रबार हिडेका ट्यांकरहरु आइतबारमात्रै बल्ल बल्ल सुरुङमार्ग हुँदै आएपछि दूध काठमाडौं आईपुग्यो । ४ वटा ट्यांकरमा झण्डै ३० हजार लिटर दुध थियो । तर १० हजार लिटर फाटेको छ ।

अन्य ठाउँबाट संकलन गरिएको दूधको अवस्था के छ ?

जहाँ जहाँ गाडी जान पाएन त्यो ठाउँमा झण्डै १२ सय लिटर फाटेको भन्ने खबर आएको छ । आजसम्म पनि राम्रोसँग बाटो खुलेको छैन । अब भोलिसम्म सहज भयो भने मान्छे पठाएर संकलन गर्ने तयारी छ ।

सेवा प्रवाह रोकिएको छ कि छैन ?

शनिबार हाम्रो सेवा प्रवाहमा समस्या भएको थियो । ग्वार्काे, बल्खु र नख्खु साइटमा दूध जान पाएन । अरु ठाउँमा पनि अरुबेला भन्दा कम गयो । नियमितभन्दा ५ हजार लिटर दूध कम गयो ।

अहिले अधिकांश राजमार्गहरु अवरुद्ध छन् । कहाँ–कहाँबाट आइरहेको छ र कहाँ–कहाँबाट आउन सकेको छैन ?

चितवनमा हिजो गाडी पठाएका छौं आज आउँदैछ । बनेपा, साखुँ, टिकाभैरव लगायतका स्थानबाट आइरहेको छ ।

अहिले दैनिक दूध कति माग छ ? संकलन कति भइरहेको छ ?

अहिले प्रत्येक दिन ७० देखि ७२ हजार लिटर दूध खपत भइरहेको छ । त्यसमा दही एक हजारदेखि १५ सयसम्म खपत हुन्छ ।

दशैं, तिहारजस्ता चाडपर्वमा आपूर्ति र संकलनको अवस्था कस्तो हुन्छ ?

दुग्ध विकासको बजार अहिले काठमाडौंमा केन्द्रीत छ । मार्केट नै काठमाडौं हो । दशैं तिहारका बेला सबै मानिस बाहिर जान्छन् । त्यसैले यतिबेला निकै कम खपत हुन्छ । झण्डै ३० प्रतिशत खपत घट्छ ।

अब अलिकति संस्थानको आर्थिक पाटोमा केन्द्रीत रहेर कुरा गरौं । संस्थानले जहिल्यै घाटामा रहेको बनेर आलोचना खेपिरहेको हुन्छ । झण्डाझण्डै टाट पल्टिएको अवस्थामा रहेको दूध विकास संस्थान २०७३ तिर ४८ बर्षपछि नाफामा पुगेको थियो । अहिले अवस्था कस्तो छ ?

समग्र रुपमा हेर्दा त, अहिले पनि संस्थान घाटामै छ । आर्थिक बर्ष ८०/०८१ मा झण्डै ४ करोड जति घाटा छ । अघिल्लो आर्थिक बर्षमा त्यो भन्दा अलि बढी नै थियो ।

हामीले नाफालाई निरन्तरता राख्न किन सकेनौं ?

हाम्रो जस्तो सानो मुलुकमा दूध उत्पादनमा थोरै कमी आयो भने अभाव सिर्जना हुने अवस्था छ । त्यस्तो अभावमा महंगोमा दूध खरिद गर्नुपर्दा घाटा हुने गरेको छ । त्यसमा पनि सरकारले मूल्य तोकिदिएकाले महंगोमा किनेर कम मूल्यमा बेच्दा घाटा बढी हुन जान्छ । त्यसमा पनि कर्मचारीको तलब दिँदा बढी खर्च हुन्छ ।

तपाईँ आफैँले नेतृत्व गरेको काठमाडौं दुग्ध वितरण आयोजनाको अवस्था चाहीँ कस्तो छ ?

बालाजु आयोजना कार्यालय त जहिले पनि नाफामा हुन्छ । यसअघि मैले ६ महिना नेतृत्व गरेको थिए । त्यतिबेला ९ करोड नाफामा थियो । अहिले आर्थिक बर्ष ८०/०८१ मा ३४ करोड नाफामा छ ।

बेला बेलामा किसानलाई दूधको भुक्तानी दिन सकेन भनेर आलोचना पनि हुन्छ ? किसानको भुक्तानी चाहीँ किन रोक्नुहुन्छ ?

संस्थानको दैनिक बिक्रि भन्दा संकलन धेरै भएर दूधलाई मखन लगायतका बस्तुमा परिणत गर्दा हामीसँग यसअघि १ अर्ब ३० करोडभन्दा बढी रकम स्टक थियो । तर अहिले त्यति छैन । दूधबाट बनाएको मखनलगायत पाउडर दूध किसानले पाउने भुक्तानीभन्दा बढी मूल्य बराबरको मौज्दात भएको कारण पनि भुक्तानीमा समस्या आउँछ ।त्यसैले दूधको नियमित भुक्तानी दिन समस्या छ ।

०००

प्रकाशित समय : २०:२३ बजे