तिलौराकोट,  कपिलवस्तु, ६ । फागुन पुरातत्व विभागले ऐतिहासिक तिलौराकोट दरबार क्षेत्रलाई विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत गराउने उद्देश्यले त्यस क्षेत्रमा उत्खनन भइरहेको छ । विश्व सम्पदा समितिको सचिवालयमा ती प्रमाणसहितको प्रस्ताव पु¥याउनका लागि अहिले उक्त स्थानका प्राचीन महत्वका पुरातात्विक प्रमाण जुटाउन उत्खनन भइरहेको छ ।

प्राचीन समयमा राजा शुद्धोधनको राजाप्रसाद रहेको यस क्षेत्रमा सिद्धार्थ गौतमको बाल्यकाल, युवावस्था गरी २९ वर्ष जीवन व्यतित गरेको स्थान हो । सिद्धार्थले बुद्धत्व प्राप्तका लागि ज्ञानको खोजी गर्न दरबारको पूर्वी क्षेत्रबाट बाहिरिएको भनाइ छ । सो ठाउँको ऐतिहासिक महत्व रहेपनि उचित व्यवस्थापन तथा संरक्षणको अभावमा प्रचारप्रसार हुन नसक्दा अहिले ओझेलमा परेको छ ।

विभागका प्रवक्ता रामबहादुर कुँवरले उत्खननबाट कतिपय बलिया प्रमाण प्राप्त भएको भए पनि उचित समयअगावै त्यसलाई सार्वजनिक नगर्ने जानकारी दिनुभयो ।

उहाँका अनुसार अन्तर्राष्ट्रियरुपमा बस्ने बैठकले तिलौराकोटको प्राचीन कपिलवस्तु राज्यको राजधानीका रुपमा रहेको र त्यहाँ बुद्धकालीन समय अगाडि नै बलियो मानव सभ्यताको विकासक्रम रहेका विभिन्न अनुसन्धानबाट प्राप्त भएका तथ्यका आधारमा विश्व सम्पदा सूचीमा राख्नका लागि अनुमोदन गर्ने सम्भावना छ ।

बेलायतको दुरहाम विश्वविद्यालय, लुम्बिनी विकास कोषले समेत उक्त कार्यक्रममा महत्वपूर्ण सहयोगका साथै सहभागिता जनाएका छन् । युनेस्को जापानिज फण्ड इन ट्रष्टको आर्थिक सहयोगमा करिब तीन वर्षदेखि त्यस क्षेत्रमा उत्खनन कार्य भइरहेको छ । अबका एक सातामा राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय विज्ञको संयुक्त टोलीले पुरातात्विक उत्खनन सम्पन्न गर्नेछन् ।

उक्त क्षेत्रलाई महत्वपूर्ण सम्पदास्थलका रुपमा स्थापित गराउन त्यस कार्यमा सहभागी भएका विभिन्न मुलुकका विज्ञको समन्वय, सहकार्य तथा दिनहुँ उपलब्धिका बारे छलफल गर्ने गरेका छन् । बंगलादेशस्थित युनिभर्सिटी अफ लिबरल आर्टसका प्राध्यापक डा शहनज हुस्ने जाहनले विश्व परिवेशमा कपिलवस्तुको प्राचीन सभ्यता अगाडि ल्याउनका लागि उत्खनन कार्य महत्वपूर्ण रहेको बताउनुहुन्छ ।

मानवरहित ड्रोनबाट तस्वीर लिने र जमिनको अवस्था विभिन्न सामग्रीको वैज्ञानिक अनुसन्धानपछि नयाँ सूचना तथा तथ्य बाहिर आएको हो । इशापूर्व आठौँ शताब्दीमा सुसंस्कृतिले सम्पन्न मानवबस्ती भएको तथ्य फेला परेको छ ।

पाकिस्तानको पुरातत्व विभाग र संग्रहालयका निर्देशक डा अब्दुल आजिमले दक्षिण एसियामा नै त्यहाँको संस्कृति प्राचीन समयदेखि उत्कृष्ट रहेको उत्खननबाट पाइएका प्रमाणबाट बुझ्न सकिने बताउँदै त्यस क्षेत्रको संरक्षण र व्यवस्थापनको आवश्यकता रहेको बताए ।

उहाँले पाकिस्तानमा इस्लाम धर्म अगाडि बुद्ध दर्शनको राम्रो प्रभाव रहेको जानकारी दिनुभयो । बौद्ध साहित्यमा बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी, ज्ञान प्राप्त गरेको बोधगया, प्रथम धर्म चक्र प्रवद्र्धन गरेको स्थान सारनाथ र शरीर त्याग गरेको कुशीनगरलाई धर्मावलम्बी चार पवित्र तीर्थस्थलका रुपमा मानेका छन् । ती स्थलमध्ये तिलौराकोट नरहेकाले पनि यसले त्यति चर्चा र महत्व पाउन नसकेका कारण ओझलमा परेको पुरातत्वविद् कोशप्रसाद आचार्यले विचार व्यक्त गरे ।

उक्त स्थानको चर्चा नभएको र त्यस वरपर क्षेत्रमा भौतिक पूर्वाधारको राम्रो विकास नभएको भएर पनि पर्यटक लुम्बिनी आउने र त्यहीबाट फर्कने गरेको पाइन्छ । त्यसैगरी स्थानीय कुदान, निगलिहवा, सिसहनिया, दोहनी, सगरहवा क्षेत्रमा समेत उक्त टोलीले सर्भे गरिसकेको छ ।

यसअघि सोही टोलीले सन् २०११ देखि तीन वर्षसम्म लुम्बिनी क्षेत्रमा पनि अनुसन्धान गरी प्राचीन लुम्बिनी ग्रामको नयाँ इतिहास बाहिर ल्याउनुका साथसाथै लुम्बिनीबारे धेरै तथ्य प्रकाशमा ल्याएको थियो । कपिलवस्तु संस्कृतिक हिसाबले धनी छ । पुरातात्विक हिसाबले पनि यो उत्तिकै महत्वपूर्ण छ । नेपालमा भएका जिल्लामध्ये सबैभन्दा बढी पुरातात्विक स्थल यही जिल्लाबाट प्राप्त भएका छन् ।

मुलुकको ठूलो पर्यटकीय स्थलका रुपमा विकास गर्न सकिने सम्भावना भएको त्यस क्षेत्रलाई संरक्षण र उचित व्यवस्थापन गरी देशको अर्थतन्त्रमा योगदान पु¥याउन सकिन्छ ।
कृष्णराज गौतम

प्रकाशित समय : १९:०६ बजे